0-12 Yaş Çocuklarında Psiko-motor Gelişim Aşamaları

                     
                                                   

Psiko-motor gelişim sürecinde içten ve dıştan gelen süreçlerin etkileşiminin sonucu olarak basit reflekslerle başlayan baş, boyun ve gövde kaslarının kontrolü aşamalar şeklinde gelişir. Benzer şekilde motor becerilerin temeli olan oturma, emekleme, yürüme, koşma, atlama, tırmanma gibi büyük kas motor etkinlikleri ve uzanma, tutma, bırakma, fırlatma gibi elin yönetimi ile ilgili küçük kas motor etkinlikleri de aşamalar hâlinde gelişir. Gallahue (1982), motor gelişimini çocukluk dönemi ile sınırlayarak incelemiş ve kuramını piramit modeli ile açıklamıştır. Bu modele göre her bir motor gelişim dönemi, bir diğerinin üzerine kurulur. Motor gelişim doğum öncesinden başlar ve dört dönemde incelenebilir. Bunlar;
1) Refleksif hareketler dönemi ( 0-1 yaş ) 
2) İlkel hareketler dönemi ( 1-2 yaş ) 
3) Temel hareketler dönemi ( 2-6 yaş )
4) Sporla ilişkili hareketler dönemi ( 7-12 yaş )


1) Refleksif Hareketler Dönemi ( 0 – 1 Yaş)
Doğumdan önce fetüs, kimi kez kendiliğinden ama çoğu kez dış etkilere karşı tekme atarak, el kol oynatarak ve bedenini kımıldatarak tepkide bulunur. Doğduğunda bebeğin bedeni üzerinde denetimi yoktur. Bebek refleksler ile hareket eder. Bebeğin yanağına hafifçe dokunulduğunda başını döndürür ve emme hareketini yapar. Ağzına bir şey verildiğinde emer. Sütü kolayca yutar. Işık tutulduğunda gözünü kırpar, kapatır. Ayağının altına dokunulduğunda ayağını çeker ve ayak parmaklarını açar. Bebek gürültüye ve hızlı hareketlere tepki gösterir. Eline geçirdiği bir nesneyi yakalar. Yakaladığı yere tutunarak kendi ağırlığını kaldırabilir. Karnına dokunulduğunda kolunu açıp kapatabilir. Sırt üstü yatarken başını bir yana döndürdüğünde, döndüğü yöndeki kolunu ileri uzatır, öbür kolunu büker ve bedenini başının döndüğü yöne doğru eğer. Tüm bu hareketler istem dışı yapılan refleksif hareketlerdir. Bu hareketler zamanla kaybolarak yerini istemli davranışlara bırakır. 
Yaşamın ilk yılında motor gelişimin dönüm noktaları vardır bunlar;
 İlk hareketler 
 Oturma 
 Emekleme 
 Desteksiz yürüme 
 Bağımsız yürüme 

Birinci ayda; bebek zamanının büyük bir bölümünü yüzüstü veya sırt üstü yatarak geçirir. Genelde hareketli olan bebek, kollarını ve bacaklarını her yönde sallar. Ani değişiklik ve uyarıcılara tüm vücut olarak tepkide bulunur. Yüzükoyun yatırıldığında başını sağa ve sola çevirir. Yüzüstü yatarken bir kaç saniye başını kaldırır. El yumruk pozisyonundadır. Avucuna konan parmağı sıkar. Zil ve çıngırak sesine tepki gösterir. Birinci ayın sonuna doğru bebekte ilk denetimli hareketler başlar. Yattığı yerden ilgisini çeken nesneye doğru başını çevirir. Bedenin denetimi baştan göğse, karına ve bacaklara doğru gelişir.
        İkinci ayda; desteklendiğinde başını dik tutabilir. Yüzüstü yatarken kollarının desteği ile göğsünü ve başını yukarıya doğru kaldırır. Sırtüstü yatarken ellerlinden tutulup kaldırılınca başını dik tutar. Oturma öne eğiktir ancak destekle birkaç saniye oturur. Eller açıktır, ellerini orta hatta birleştirebilir. Yakalama istemli hale geçebilir. Nesneyi birkaç kez yakalar, bırakır. Nesneye eli ile vurabilir.
        Üçüncü ayda; bebek başını gövde ekseninde dimdik tutar. Kol ve bacağını hareke ettirir. Kalçalarını hareket ettirterek yüzükoyun yatarken dönebilir. Yüzükoyun yatarken başını ve göğsünü kaldırabilir. Destekle bir dakika oturur. Kollarına dayanarak doğrulabilir. Nesnelere uzanma ve yakalama çabasında olmasına karşın nesneleri yakalayamaz. Ellerini incelemeye başlar. Gözlerinin önünde gezdirilen bir nesneyi başını çevirerek her yönde izler. Gözleriyle sesin geldiği yöne bakar. Üçüncü ay bebek için pasif ve hareketsiz sürecin tamamlandığı bir dönemdir. İlk üç ay içersinde çevresini gözeriyle, kulaklarıyla ve emzirilirken ağzıyla tanıyan bebek, üçüncü aydan sonra çevresini tanımada ellerini de kullanmaya başlar.
       Dört aylık bebek oyuncak çağına girmiş sayılır. Eline verilen ses çıkaran oyuncaklara bakar ve bu oyuncakları sallayarak oynayabilir. Sırtüstü yatırıldığında başını kaldırıp yana dönebilir. Yüzükoyun yatarken ağırlığını kollarına vererek başını 90 derece kaldırabilir. Destekle oturabilir. Görsel alanı içinde olan nesneyi takip edebilir. Gözlerini uzak ve yakındaki nesne üzerine sabitleyebilir. Ellerini daha iyi kullanabilir. Kaba tutma hakimdir. Avuç içi, başparmak ve diğer parmaklar ile nesneleri yakalar ve bir süre elinde tutabilir. Elindeki nesneyi sık sık düşürür. Nesnelere koluyla vurabilir.
         Beş aylık bebek; destekle emekleme denemesi yapar. Kendini öne arkaya itebilir. Yuvarlanarak yüzükoyun pozisyondan sırtüstü pozisyona istekli olarak döner. Yüzükoyun yatarken ellerine dayanarak dizlerinin üstüne gelebilir. Kollarının altından desteklenirse ayakta durur, bir adım attıktan sonra arkasından diğerini atar. Kendisine uzatılan bir nesneyi yakalar. Nesneyi tek ve iki eliyle tutabilir. İstemli kavrama yetisi gelişir. 
         Altıncı ayda; mama sandalyesinde kolayca oturur. Sallanan nesneyi kavrar. Başını serbestçe döndürür. Yüzükoyun pozisyondayken bacaklarını gerebilir, kaldırabilir. Bütün yönlere döner, eğilir. Yalnız başına otururken ellerini öne dayayabilir. Başparmağını kullanmadan verilen bir şeyi yakalayabilir. Bileğini döndürür. Nesneyi bir elinden diğerine geçirir. Yeni bir şey verilirse elindekini bırakabilir. Ayakta tutulduğunda yere kuvvetle basar.
        Yedinci ayda; bebek desteksiz ve dik durur. Otururken bedenini bir yöne çevirir uzanır ve doğrulur. Sırt üstü yatarken başını kaldırır. Bir eli ile uzanır ve yakalar. Ayağını ağzına götürebilir. Sürünmeye ve emeklemeye başlar. Koltuk altlarından tutulunca ayakta durur ve ağırlığının büyük kısmını kendi taşır. Ellerinin her birinde bir nesne tutabilir. Başparmak ve diğer parmaklar ile kavrar.
       Sekizinci ayda; bebek destekle ayakta durabilir. Koltuk altından tutulduğunda zıplar. Kendi kendine oturma durumuna geçer. Bir yere tutunarak ayağa kalkar. Oturma pozisyonundan emekleme pozisyonuna, emekleme pozisyonundan oturma pozisyonuna geçer. Eşyaları atarak oynar. Nesneleri baş, işaret ve orta parmağıyla yakalar. Nesnelere parmaklarını uzatarak erişir. İki eli ile farklı iki nesneyi kavrayabilir. İki elinde oyuncak varken, birini bırakıp, üçüncüsünü alabilir. 
       Dokuzuncu ayda; mobilyalara tutunarak ayakta durur. Otururken durum değiştirebilir. Kendi etrafında otururken dönebilir ve tırmanabilir. Otururken başına konan örtüyü çekip alabilir. İşaret parmağını objeleri göstermek için kullanabilir. Elini hoşça kal anlamında hareket ettirebilir. Deliklerin içine parmağını sokar, nesneleri yakalar ve çeker. Dokuzuncu aydan onikinci aya kadar, çocuklar hangi ellerini kullanmak üzere seçtiklerini belli ederler. Sol elini ya da sağ elini kullanma beynin sağ ya da sol yarımküresini daha baskın kullanmayla ilgilidir. İki yaşına kadar sağ ya da sol el kullanmada yardım ve özendirme söz konusu olabilir. Ancak bu konuda yapılacak baskı çocuğa zarar verebilir. Çocukta ruhsal sorunların çıkmasına neden olabilir. El tercihi çocuğun seçimine bırakılmalıdır.
       Onuncu ayda; yardımsız ayağa kalkabilir. Tutunarak yürür. El ve ayaklar üzerinde dört ayak yürüme denemeleri yapar. Bu dönemde erken yürüme de görülebilir. İki elinden tutulduğunda yürür. 
       Bir eliyle iki küçük nesneyi tutar ve emekler. Tutunarak ayağa kalkarken elinde bir nesne taşıyabilir. Örtü altına saklanan oyuncağı bulur. Gösterilince iki küpü bir fincanın içine koyabilir ancak bu atma davranışı, kabaca bırakma şeklindedir. Taklit yeteneği gelişmiştir. On aylık bebekler ellerinin ve dizlerinin üzerinde çok çabuk emekleyebilir, elinden tutulduğu zaman yürüyebilir. Yürümenin ilk hareketi ayağa kalkmadır. 
        Onbirinci ayda bebek desteksiz ayağa kalkabilir. Çömelebilir ve eğilebilir. Ayakta dururken vücudunu 90 derece döndürebilir. İşaret parmağını deliklere sokar. Kaşığı ağzına sokar. Bardaktan su içebilir, ayakkabı bağlarını çözebilir. 
       Onikinci ayda bebek çömelme durumundan ayağa kalkarak ayakta durur. Düzgün bir şekilde oturur. Yürür, fakat emeklemeyi tercih eder. Yürüme konusunda bireysel farklılıklar gözlenir. Bazı bebekler onbir aylıkken, bazıları ise onsekiz aylıkken yürümeye başlar. Yürümeye başladıktan sonra bazı hareketler yürümeye eklenir. Emekleyerek merdiven çıkar. İçinde nesne buluna kapların kapaklarını kaldırmaya çalışır. Tek eli tercih eder. Eşyaları iter, çeker, giyinme işlemine katılır. Bazı vücut parçalarını sorulduğunda gösterebilir.
       
2)İlkel Hareketler Dönemi ( 1 – 2 Yaş )
Bu döneme ait hareket yeteneklerinin gelişmesi, hem çevresel faktörlere hem de olgunlaşma faktörlerine bağlıdır. Olgunlaşma, hareket yeteneklerinin bir sıra izlemesini sağlar. Çevresel faktörler ise hareket yeteneklerinin ortaya çıkış hızını düzenlerler. 
         İlkel hareketler döneminin üç temel öğesi; denge, yer değiştirme ve el becerileridir. Becerili el hareketleri, çeşitli beden bölümleri arasında koordinasyon gerektirir. En temel üç hareketi, uzanma, yakalama ve bırakma olarak incelenmiştir. 
         Bu dönemde denge sağlama, motor ve manipülatif becerilerde uzmanlaşma ve kontrol kazanma önemlidir. Genellikle çocuklar onikinci aydan itibaren yardımsız yürüyebilir. Merdivenleri bütün vücudunu kullanarak tırmanabilir. Merdivenleri bütün vücudunu kullanarak tırmanabilir. Merdivenden geri emekleyerek iner. Topla oynar, topu atmaya çalışır. İki küpü üst üste koyar. Kutuları açabilir. Elindeki küçük nesneleri sepete atabilir. Atlamada henüz iki ayağını birden kullanamaz. Araç kullanarak ulaşmak istediği nesneyi yakalayabilir. Tekerlekli arabayı çekebilir. Topa tekme vurabilir. Oyuncaklarını sepete koyabilir. Kitap sayfalarını üçer beşer çevirebilir. Kâğıdı katlamaya çalışır. El seçimini ortaya koyar, ancak zamanla kendiliğinden bu seçimi değiştirebilir. İki yaşına geldiğinde koşabilir, fakat ani dönüşler yapamaz. Dört beş küple kule yapabilir. Resimleri tanıyabilir, ayırt edebilir. 

3)Temel Hareketler Dönemi (2-6 Yaş)
Yaşamın ikinci yılından başlayarak yedinci yılına kadar geçen süre temel becerilerin kazanıldığı dönemdir. Tüm çocukların ortak özellik taşıması ve yaşam için gerekli beceriler olduğundan ‘temel beceriler’ ismini almıştır. Bunlar koşma, atlama, sıçrama, sekme, yakalama, fırlatma, topa ayakla vurma gibi hareketlerdir. İki yaşından sonra temel hareketler kaba bir şekilde ortaya çıkar. Önce çocuk, kendi bedeninin hareket becerisini anlamak ve bunu denemek için çaba gösterir. Daha sonra bedeni üzerindeki kontrolü ile hareketlerini daha uyumlu ve kontrollü yapmaya başlar. Dönemin sonlarında ise çocuk, uyumlu ve kontrollü gelişmiş hareketlerini mekanik yönden etkili olarak gerçekleştirir. Çocuğun olgunlaşmasında iyi bir öğretim verilmesi, cesaretlendirilmesinin ve alıştırma olanağı yaratılmasının önemi büyüktür. 

Öğretim: Bu dönemde kazanılan becerilerin doğru öğretilmesi çok önemlidir. Yanlış öğrenilmiş hareketin düzeltilmesi, hareketin ilk kez öğrenilmesinden daha zordur. 

Cesaretlendirme (Motivasyon): Bu dönemde çocuk, övülmekten hoşlanır. Akranlarının alay etmesi, yaralanmaktan korkması, kaygı taşıması nedeniyle hareket becerilerini kazanırken korku duyar. Bu nedenle bu dönemde çocuğu, yapabileceği yönünde cesaretlendirmek gerekir.

Alıştırma ortamı: Çocukların hareket becerilerini kazanmalarında ortam, araç, zaman gereksinimi de önemli rol oynar. Bu dönemde çocuk yapacağı etkinlikler ne kadar çok ve bilinçli hazırlanmışsa, bir o kadar hareket becerisi kazanımı çoğalır. Sporla ilişkili döneme hazır biçimde başlaması açısından da alıştırma ortamı önemlidir. Bu dönemde hedef, temel hareketlerin olgun düzeyde başarılmasıdır.
        İki yaşından sonraki dönemde görülen hareketler gelişimsel bir sıra izler. İki-üç yaş çocukları kendi bedenlerinin hareket yeteneklerini anlamaya başlar ve bu hareketleri dener. Üç-dört yaşlarındaki çocukların hareketlerinde kontrol ve ritmik koordinasyon arttığı için hareketler uyumludur. Beş-altı yaş çocukları ise mekanik yönde etkili, uyumlu ve kontrollü hareketler sergilerler. Koşma, atlama, sıçrama, sekme, yakalama, fırlatma ve topa ayakla vurma gibi hareketler temel hareketler döneminde kazanılır. 
        İki yaşında çocuk rahatça koşar, yardımsız merdiven çıkabilir. Yalnız annenin değil, tüm çevrenin dikkatini çekme çabasında olan çocukta taklit yeteneği gelişmiştir. Çocuk motor mekanizmaları ve fonksiyonları birbirine bağlamayı öğrenir. Örneğin yürürken konuşur ve başka işler yapabilir. Beş-altı küpü üst üste koyup kule yapabilir. Çizgi çizmeye başlar, topa tekme vurabilir. Yumuşak şeyler ilgisini çeker. Çamurla, kille, kumla oynamak çocuğu mutlu eder. Bu gibi faaliyetler küçük kasların motor gelişimini destekler. Yemeğini yiyebilir.
       Üç-dört yaşında çocuk, parmak ucunda yürümeyi başarır. Geri geri yürüyebilir. Destekle öne takla atar. Koşmada başarısı yükselir. Ayak değiştirerek merdiven çıkabilir. Hareketli topa tekme vurabilir. Salıncakta sallanır, kaydıraktan kayar. Üç tekerlekli bisiklete binebilir. El becerilerinde ilerleme görülür. Çizgi üzerinden makasla kesebilir. Şekilleri sınırları taşırmadan boyayabilir.
       Beş yaşında çocuk, koşma, sekme, atlama, hızla bisiklet pedalını çevirme ve takla atma gibi bedensel hareketleri becerebilir. Parmak uçlarında oldukça dengeli yürür. Merdivenleri tek başına yardımsız ve ayak değiştirerek çıkar. Yardımla ayak değiştirerek merdiven inebilir. Küçük kaslarını rahatlıkla kullanır. Kesme ve yapıştırma etkinliklerine ilgi duyar. Kare ve üçgeni kopya edebilir. İp atlamaya çalışır. 
      Altı yaşındaki çocuğun hareketlerinin koordinasyonu düzgündür. Enerjik olan çocuk yerinde duramaz. Otururken bile kımıldar. Tek elle top oynar. Paten kayar. İki tekerlekli bisiklete binebilir. Tek ayak üzerinde 10 sn ye durabilir. Ayakkabılarını bağlayıp, düğme ilikleyebilir. Rahatlıkla katlayıp yapıştırabilir. Marangozluk, kil, hamur şekillendirme, boyama ve dikme becerilerini kullanarak çeşitli ürünler oluşturabilir.

4)Sporla İlgili Hareketler Dönemi (7-12 Yaş)
Bu dönem, genelde 7 yaş yukarısını kapsar. İlkokul çocukları, yeni beceriler kazanmaktan çok daha önce kazandıkları temel becerileri daha akıcı ve doğru olarak ortaya koyarlar. Bu dönemde Çocuk motor beceriler, ince kas becerileri ve dengelemeye ilişkin hareketleri birleştirerek çeşitli etkinliklerde kullanır. Performans düzeyinde artan fiziksel unsurlara bağlı olarak hareketlerde yıldan yıla farklılıklar gözlenmeye başlar. 
        Yedi yaş çocuğu yakalama, atma, topa vurma gibi hareketleri başarı ile yapabilir. Fiziksel aktivite giderek hızlanır. Artan motor faaliyetler, daha özel beceri ve kuvvet gerektiren koordineli 5 aktivitelere ve oyunlara dönüşür. Motor faaliyetler yönünden erkek çocuklar sekiz dokuz yaşlarında kız çocukları geçer. Özellikle hızlı koşmada, uzağa ve hedefe atmada erkekler kızlardan daha başarılıdır. Dolayısıyla fiziki güç, atlama sıçrama gerektiren oyunlar ve atletik etkinlikler erkekler için önemli iken, ritmik beden hareketleri ve bazı jimnastik becerileri de kızlar için önemlidir. 
         Sekiz yaşından itibaren tekrar dışa dönen çocuk yalnız oynamaktan hoşlanmamakta, oyun arkadaşlarını cinsiyetine göre ayırmaktadır. Daha m hareketleri becerebilecek hale gelmiştir. Bedensel kuvvetinde artma vardır. Dokuz yaşındaki çocuk becerilerini geliştirmek ister. İyi top oynamak, yüzmek, paten ve kızak kaymak gibi becerilere ulaşmak için bıkıp usanmadan çalışır. Ayrıca müzik aletlerine ilgi duyabilir, piyano, mandolin, gitar gibi araçları çalabilir. 
        On yaşındaki çocuk, erinlik dönemine girmiştir. Kız ve erkek olmaya göre değişen bu dönem on-onüç yaş arasını kapsar. Kızda ve erkekte cinsiyetle ilgili olarak ortaya çıkan bedensel değişme hareketleri de etkiler. Kızların erkeklerden daha önce bu döneme girmesi hareketlerine yansır. Hormonların çalışması iskelet ve kas sistemini etkiler ve organların büyümesine neden olur. On yaşında akranlarıyla her türlü hareketi yapan çocuk, açık hava oyunlarını, paten kaymak, yüzmek gibi hareketli oyun ve sporları severler.
      Onbir yaşında çocuk, konuşkan, hareketli ve meraklıdır. Evin içinde sürekli dolaşır, kapıları vurur, gürültü yapar. Bu yaşta duygusal patlama ve değişmeler yer alır. Fiziksel kapasitesinin farkına varmaya başlayan çocuk, spor branşlarından birine odaklanmaya başlar.